پیدا كردن حاجت بصبر اندر همه اوقات - ۱

بدانكه بنده اندر همه احوال از چیزی خالی نبود كه موافق هوای وی بود یا مخالف هوای وی، و اندر هر دو حال بصبر حاجتمند بود. اما آنكه موافق هوای وی بود چون مال و نعمت و جاه و تن درستی و زن و فرزند بمراد و آنچه بدین ماند، صبر اندر هیچ حال ازین مهم تر نیست، كه اگر خود را فرو نگیرد و اندر تنعم فراخ فرا رود و دل بران نهد و باز آن قرار گیرد، در وی بطر و طغیان پدیدار آید، چه گفته اند كه همه كس اندر محنت صبر كند، اما اندر عافیت صبر نكند مگر صدیقی. و چون مال و نعمت اندر روزگار صحابه بسیار شد، گفتند مدتی كه اندر محنت بودیم صبر بهتر توانستیم كردن ازین كه اكنون اندر نعمت و توانائی، و ازین گفت حق تعالی: «انما اموالكم واولادكم فتنة». و در جمله صبر كردن با توانائی دشوار بود، و عصمت مهین آن بود كه توانائی ندهد. و صبر اندر نعمت بدان بود كه دل بران ننهد و بدان شادی بسیار نكند، و بداند كه عاریت است و زود از وی باز خواهند ستد، بلكه خود آن نعمت نداند: كه باشد كه سبب نقصان درجات وی باشد اندر قیامت، پس بشكر آن مشغول شود تا حق تعالی از مال و از تن و از هر نعمت كه دارد همی دهد، و اندرین هر یكی بصبری حاجت بود. اما آن احوال كه موافق هوا نبود سه نوع باشد: یكی آنكه باختیار وی بود، چون طاعت و ترک معصیت، دوم آنكه باختیار وی نبود چون بلا و مصیبت، سیم آنكه اصل باختیار وی نبود ولیكن اندر دفع و مكافات اختیار بود، چون رنجانیدن مردمان ویرا:

اما آنچه باختیار بود چون طاعت، اندر وی بصبر حاجت بود، چه بعضی از عبادات دشوار بود از كاهلی چون نماز، و بعضی از بخل چون زكوة، و بعضی از هر دو چون حج، و بی صبر ممكن نبود.